Ζευγάρια

Στο κέντρο μιας σύνθεσης, ένας άνδρας και μια γυναίκα. Το περιβάλλον, οι αμφιέσεις, οι στάσεις ποικίλλουν· ένα μόνο μένει αναλλοίωτο: το ζευγάρι. Ο Εγγονόπουλος το απεικόνισε περισσότερο από εξήντα φορές, ¹ καθιστώντας το έτσι ένα από τα κεντρικά θέματα του έργου του. Τα μισά σχεδόν από αυτά τα ζευγάρια είναι γνωστά, προέρχονται από τη μυθολογία ή τη λογοτεχνία: Οδυσσέας και Πηνελόπη, Καλυψώ ή Ναυσικά (1982), Ορφέας και Ευρυδίκη, Ιάσων και Μήδεια, Ηρώ και Λέανδρος (1980), Έκτωρ και Ανδρομάχη, Θέτις και Πηλέας, Ερωτόκριτος και Αρετούσα (1969)… Τα άλλα, ανώνυμα, δεν παραπέμπουν σε κάποια γνωστή ιστορία. Ναι μεν ο τίτλος που δίνει ο καλλιτέχνης παραπέμπει στην παρουσία ενός ζευγαριού,  συγχρόνως όμως είναι και πολύ φειδωλός: «Ο Ποιητής και η μούσα του», «Γάμος», «Αρραβώνας», «Ειδύλλιο», ή πολύ απλά Ζευγάρι». Αυτούς τους πίνακες τους ενώνουν πολλά κοινά σημεία: οι μορφές απεικονίζονται ολόσωμες· τα πρόσωπα, στη θέση των οποίων υπάρχουν μερικές φορές αντικείμενα, δεν είναι ποτέ αναγνωρίσιμα· τα σώματα, νεανικά και σφριγηλά, δεν αγγίζονται ή αγγίζονται σεμνά μόνο στο χέρι· η σπουδαιότητα του ρόλου του άνδρα και της γυναίκας είναι ισοδύναμη: έρχονται αντιμέτωποι ως ίσος προς ίσο μέσα στο πάθος, το παιχνίδι, τη μάχη, την καθημερινότητα που τους ενώνει. Το ίδιο παρόμοιες είναι και οι δυσαναλογίες των σωμάτων τους: επιμήκυνση των μηρών, των ποδιών, των μπράτσων τους· εκλέπτυνση της μέσης τους· ανάδειξη των μυών στον άνδρα· του στήθους, της λεκάνης, των μηρών στη γυναίκα. Όσο περνούν τα χρόνια, τόσο το δέρμα του άνδρα γίνεται ματ, σαν για να αναδεικνύει καλύτερα το άσπιλα λευκό δέρμα της γυναίκας.

Όποια κι αν είναι η εικόνα που έχει ο καθένας μας για το ζευγάρι, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Εγγονόπουλος μας θέτει εδώ μπροστά σ’ ένα ιδανικό. Η μουσική που γράφουν μαζί αυτά τα δύο πλάσματα, έτσι τοποθετημένα, ανήκει μόνο σε αυτά. Εμείς δεν είμαστε παρά οι θεατές της αρμονικής συνύπαρξής τους, οι «ηδονοβλεψίες» μιας συζυγικής ζωής που φαίνεται ευτυχισμένη, στις περισσότερες τουλάχιστον περιπτώσεις. Φυσικά, εμφανίζονται και δυσαρμονίες, συχνά με μια δόση λεπτού χιούμορ, όπως στο «Εκεί» ή στο «Ιάσων και Μήδεια». Αλλά τέτοιες δυσαρμονίες προδίδουν τις αναπόφευκτες φθορές που προκαλεί ο χρόνος στο πρώτο πάθος. Παρά την απουσία ωμού ερωτισμού,² αυτή η συνύπαρξη σωμάτων είναι έκδηλα αισθησιακή, σαρκική, σεξουαλική. Ο Εγγονόπουλος δικαιολογείται με αιδώ: «Αγαπώ το γυμνό περισσότερο από το πρόσωπο. Το πρόσωπο μπορεί να πει ψέματα. Το γυμνό ποτέ. Γι’ αυτό δεν με ενδιαφέρει το πρόσωπο. Μόνο το σώμα ζωγραφίζω. Το αγαπώ γιατί είναι το κύπελλο της ζωής. Εκφραστικό σαν εκείνη όταν είναι κουρασμένο. Αστραφτερό όπως εκείνη όταν είναι καινούργιο».³ Με άλλα λόγια, τα σώματα δεν λένε ψέματα. Φανερώνουν τον πόθο τους και την αδιαφορία τους, την έλξη τους ή την άπωσή τους, τη φλόγα τους ή την κούρασή τους, χωρίς η ερμηνεία της έκφρασης του προσώπου ή του περιεχομένου της λεκτικής ανταλλαγής να στρεβλώνει την αρχική ορμή τους.

Οι μαρτυρίες των δύο συζύγων του Εγγονόπουλου, της Νέλλης Ανδρικοπούλου και της Λένας Εγγονοπούλου, συμπίπτουν σε αυτό το θέμα: από τη στιγμή που ο καλλιτέχνης γινόταν ζευγάρι, δεν μοιραζόταν. Η πρώτη, με την οποία θα μείνει παντρεμένος μόνο τέσσερα χρόνια, θα γράψει, όχι χωρίς κάποια πικρία: «Η συμβίωσή μου με τον Εγγονόπουλο υπήρξε, αν μη τι άλλο, ασφυκτικά στενή, τόσο στον γύρω χώρο όσο και στον χώρο τον πνευματικό – μπορεί να πει κιόλας κανείς ότι υπέκυψε σ’ αυτή την ασφυξία».⁴ Η δεύτερη, που θα ζήσει στο πλευρό του για περισσότερο από είκοσι πέντε χρόνια, μέχρι τον θάνατό του, θα επιβεβαιώσει: «Ο Νίκος μού εκδηλώνει τον έρωτά του και μου ζητά αμέσως να παντρευτούμε, ενώ δηλώνει και στην παρέα: “Εγώ θέλω να πάρω ένα κορίτσι, να απομονωθώ, και να μην ξαναμιλήσω σε κανέναν!”. Ήταν πάντα έτσι, απόλυτος. Οι φίλοι μας, όπως και εγώ φυσικά, μέναμε άναυδοι όταν τον ακούγαμε. Δεν το πιστεύαμε – ενώ ήταν αλήθεια».⁵ Αυτή η ανάγκη για το απόλυτο, αυτή η κυριαρχική αγάπη, που οδηγεί μέχρι την απομόνωση, δεν είναι επομένως χίμαιρες του ζωγράφου· εκφράζουν το βαθύ προσωπικό όραμα ενός ανθρώπου. Και γι’ αυτό ακριβώς θα ήταν λάθος, με το πρόσχημα ότι αυτές μορφές δεν έχουν πρόσωπο, να σκεφθούμε ότι δεν τις ζωογονεί μια κίνηση που μπορεί να υπαινίσσεται μια πιο ωμή έλξη, και να τις δούμε σαν ένα αδιάφορο, ψυχρό, απόμακρο ζευγάρι. Αντίθετα, στέκουν ως πυλώνες της κοινής ιστορίας που χτίζουν, είτε αυτή είναι εφήμερη είτε φτιαγμένη για να διαρκέσει.

Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau

* Από τον κατάλογο της έκθεσης «Με τα χρώματα του λόγου και τον λόγο των χρωμάτων», Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης – Ίδρυμα Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή, Άνδρος, 2017.

[1] Αυτός ο αριθμός περιλαμβάνει μόνο τα ολοκληρωμένα έργα. Δεν έχουν υπολογιστεί τα έργα σε χαρτί, είτε αυτά είναι bozzetti είτε μελέτες με μολύβι.

[2] Ο Εγγονόπουλος ζωγράφισε ένα και μοναδικό ερωτικό έργο, ένα σχέδιο με χρονολογία 1972.

[3] Συνέντευξη στην εφημ. «Απογευματινή», 2 Αυγούστου 1969.

[4] Νέλλη Ανδρικοπούλου, «Επί τα ίχνη του Νίκου Εγγονόπουλου», Εκδόσεις Ποταμός, Αθήνα, 2003, σελ. 15.

[5] Λένα Εγγονοπούλου, «Ποτέ αρκετά!», περ. Χάρτης, τχ. 25-26, Νοέμβριος 1988, σελ. 241.