Αφροδίτη Λίτη: Μια συνεχής πορεία-κατάδυση στο βασίλειο της χαμένης αθωότητας

Η λέξη «κατάδυση» συμβολίζει την ικανοποίησή μιας ανάγκης χαλάρωσης, ασφάλειας, τρυφερότητας, προσγείωσης: είναι η επιστροφή στη μήτρα, στην πηγή της ζωής. Κάθε ενότητα έργων στην εικοσάχρονη πορεία της Λίτη μας προσκαλεί σε μια κατάδυση στις προσωπικές μας μνήμες, αλλά συγχρόνως και σε μια κατάδυση στο συλλογικό υποσυνείδητο.

Η δουλειά της Αφροδίτης Λίτη μοιάζει να υπηρετεί έναν μυστικό σκοπό. Εμφανίζει ένα σύνολο με συνοχή και, παρά τις διαφορετικές θεματολογικές επιλογές, με εσωτερική ομοιογένεια. Είναι αποτέλεσμα μιας εξονυχιστικής έρευνας-παρατήρησης της φύσης, μιας βαθιάς αγάπης για τη ζωή, μιας μακρόχρονης ακαδημαϊκής εκπαίδευσης και μιας αξιοζήλευτης δεξιοτεχνίας. Κάθε ενότητα, συνδυάζοντας αυτόνομα γλυπτά, παρουσιάζει μια σειρά από εντελεχή περιβάλλοντα. Πρόκειται για ένα έργο το οποίο απευθύνεται τόσο στα μάτια μας όσο και στην ψυχή μας, στις αρχέγονες αναζητήσεις μας προς την αποκατάσταση της ισορροπίας με τη φύση, που στις μέρες μας έχει λάβει διαστάσεις επιτακτικής ανάγκης.

Τα Φύλλα

«Ο κόσμος της γλυπτικής μου βρίσκεται σ’ ένα δάσος» εκμυστηρεύεται η Λίτη και το πρώτο της γλυπτό εξωτερικού χώρου (1984) πιστοποιεί τα λεγόμενά της. Είναι ένα γιγαντιαίο πλατανοειδές φύλλο από μέταλλο κομμάτια καθρέφτη και σμάλτο. Κυρίαρχο σύμβολο του φυτικού βασιλείου, συμπυκνώνει όλα τα φύλλα του δάσους, μοιάζει να αντιπροσωπεύει την ίδια την ουσία του δάσους καθώς το εύθραυστο καθρεφτένιο σώμα του πάλλεται από τους αντικατοπτρισμούς των δέντρων, των φύλλων και του ουρανού. Ο καθρέφτης, όπως και η επιφάνεια του νερού, συνδέεται στις μυθολογίες με μαγικές χρήσεις: αντανακλά την αλήθεια, την ειλικρίνεια, το περιεχόμενο της καρδιάς και της συνείδησης, δείχνει την αιτία των παρελθουσών πράξεων, γίνεται όργανο διαφωτισμού, σύμβολο σοφίας και γνώσης.

Το θέμα του γιγαντιαίου φύλλου-συμβόλου επανέρχεται σε διαφορετικές παραλλαγές υλικών και φόρμας, διατηρώντας όμως πάντα τη νευρώδη υφή του η οποία επιτυγχάνεται είτε με τη χρήση διαφορετικών υλικών (καθρέφτης, μέταλλο, σμάλτο) είτε με την απόδοσή του με σπαράγματα μαρμάρου (εν δυνάμει φύλλα) που, χωρίς να αγγίζουν το ένα το άλλο, ζωντανεύουν την ολοκληρωμένη του μορφή. Το εικαστικό εκτόπισμα του ίδιου θέματος αναλαμβάνει να παρουσιάσει άλλοτε ένα σύνολο από τρία όμοια αλλά ανισομεγέθη όρθια φύλλα (μέταλλο, plexiglass), άλλοτε μια συστάδα καθρεφτένιων φύλλων κισσού που οι μίσχοι τους υψώνονται κάθετα, στηριζόμενοι σ’ έναν σπειροειδή επιδαπέδιο αλουμινένιο άξονα.

Το Συνέδριο των πουλιών και των καρπών

Με τις ρίζες του να χώνονται στο εσωτερικό της γης, τον κορμό του να αναπτύσσεται στην επιφάνεια και τα κλαριά του να υψώνονται στον ουρανό, το δέντρο αποκαθιστά την ένωση των τριών επιπέδων του κόσμου. Το δέντρο στο δάσος της Λίτη διατηρεί αυτή την εμβληματική μορφή, με την αυστηρή μεταλλική λιτότητά του, απογυμνωμένο από κάθε είδους φύλλωμα. Στέκεται όρθιο απλώνοντας τα κλαριά του για να δεχτεί σμήνη μικρών πουλιών που θα ενδυναμώσουν το συμβολισμό του: τη σχέση γης και ουρανού.

Στο «Συνέδριο των πουλιών και των καρπών» (ενότητα έργων 1994-1995) η ηρεμία και η αταραξία των γλυπτικών μορφών των δέντρων με τα πουλιά διαταράσσεται, ζωντανεύει και εξισορροπείται με την παρουσία γιγαντιαίων καρπών που ξεχειλίζουν από φωνασκούσα ζωή. Ένα τεράστιο κυπαρισσόμηλο που αστράφτει από τις καθρεφτάνιες ψηφίδες στην επιφάνειά του έχει ανοίξει και επιτίθεται σ’ έναν απροσδιόριστης ταυτότητας ισομεγέθη μεταλλικό καρπό, που με τη σειρά του ανοίγει και ετοιμάζεται να εκτοξεύσει τα επισμαλτωμένα του κουκούτσια, ενώ ένα γιγαντιαίο μεταλλικό κουκουνάρι απειλεί βγάζοντας από τα σπλάχνα του δεσμίδες μπλε φωτός. Από τη μια μεριά η ζωή και ο θάνατος στην πιο θορυβώδη εκδήλωσή τους και, από την άλλη, η αδιασάλευτη υπόσχεση της φύσης ότι αυτή η διαδικασία θα συνεχίζεται αιώνια, όσο υπάρχει γη και ουρανός.

Ανεξιχνίαστος κήπος

Το επόμενο βήμα στον μαγικό κόσμο της φύσης καταλήγει σ’ έναν μυστηριώδη κήπο όπου συνυπάρχουν υπερμεγέθη έντομα και σαύρες με ρεαλιστική υπόσταση, καθώς και σχηματικά λουλούδια και φυτά. Ο σκαραβαίος, γνωστό σύμβολο του ήλιου και της αναγέννησης στην αρχαία Αίγυπτο, κάνει την εμφάνισή του ντυμένος με χειροποίητες ψηφίδες από φίλντισι και μέλη από μαύρο μέταλλο δουλεμένο στο χέρι. Δίπλα του λαμποκοπούν σκαθάρια και χρυσόμυγες.

Χωρίς να συνοδεύονται από μια εξίσου εντυπωσιακή προίκα συμβολισμών, τα έντομα αυτά ανασύρουν από τη μνήμη μας ξέγνοιαστες παραμονές στην εξοχή, «όπου μας τρόμαζαν, μας απωθούσαν αλλά και, κατά έναν αδιευκρίνιστο τρόπο, μας είλκυαν». Η ανάμνηση αυτή ζωντανεύει και υλοποιείται μπροστά στα μάτια μας. Η πρόθεση δεν είναι η αναπαραγωγή των συγκεκριμένων εντόμων αλλά η αναπαραγωγή της θύμησής τους. Με αυτό το σκεπτικό, η κατά προσέγγιση φυσιοκρατική απόδοσή τους τα μεγεθύνει και τα τιθασεύει. Τα διαφόρων λογιών υπερτροφικά σκαθάρια παραμονεύουν στο πάτωμα ή στέκονται στον τοίχο επιδεικνύοντας τα λαμπυρίζοντα σώματά τους, ντυμένα με εκατοντάδες χρωματιστές ψηφίδες και φωτίζονται επιλεκτικά, στα άκρα και τα κελύφη τους από νέον.

Πιο πέρα, δυο σκαθάρια ακροβατούν πάνω σε εμβληματικά λουλούδια. Τα υπερμεγέθη αυτά λουλούδια είναι ράβδοι μετάλλου που αναπτύσσονται σε ένα σφαιρικό τμήμα ξεκινώντας από μια μεταλλική κυρτή βάση και οι απολήξεις τους εκπέμπουν κόκκινο φως, ακολουθώντας το θέμα της –επίσης παρούσας στον κήπο– «καιόμενης βάτου».

Στη φωταγωγημένη συνάθροιση οι σαύρες έχουν κι αυτές πρωταγωνιστικό ρόλο. Σε συμβολιστικό επίπεδο, η σαύρα συγγενεύει με το φίδι (και τα δύο συμβολίζουν τη γη), με τη διαφορά όμως ότι το φίδι είναι αιώνιος εχθρός του ανθρώπου ενώ, ειδικά στους μεσογειακούς πολιτισμούς, η σαύρα θεωρείται ον φιλικό. Υπογραμμίζοντας αυτή τη διαφορά, οι σαύρες του κήπου της Λίτη είναι καλοσυνάτες και πολύχρωμες. Έχουν κορμιά από επισμαλτωμένες αστραφτερές ψηφίδες, μεταλλικά μέλη και στέκονται ακίνητες σε πέτρινες εσοχές ή γαντζώνονται στον τοίχο απολαμβάνοντας ηδονικά το φως του ήλιου.

Τα δαχτυλίδια

Η ενότητα έργων που ακολουθεί απομακρύνεται από τη φύση και στρέφεται στο ανθρώπινο ον, προσεγγίζοντάς το μέσω ενός διαπολιτισμικού και διαχρονικού συμβόλου. Σύμβολο ένωσης, ευχής, δέσμευσης, κοινού προορισμού, το δαχτυλίδι μέσα στους αιώνες της Ιστορίας έχει συνδεθεί με την εξουσία, την ισχύ, με συγκεκριμένα αξιώματα, με συγκεκριμένα πρόσωπα. Παραπέμπει επίσης στη σχέση δεσπότη-σκλάβου με την εικόνα ενός ιερακάριου να περνά ένα χάλκινο δαχτυλίδι στο πόδι ενός γερακιού, το οποίο δεν θα ξανακυνηγήσει παρά μόνο γι’ αυτόν, μια σχέση που μετατρέπεται σε αμφίδρομη με την ανταλλαγή των δαχτυλιδιών στη γαμήλια τελετή. Η ενότητα των δαχτυλιδιών είναι η κατάληξη δύο χρόνων αναμέτρησης με αδρά υλικά. Αυτό το μόλις λίγων εκατοστών ανθρώπινο κατασκεύασμα-σύμβολο μετασχηματίζεται έντεχνα σε αυτόνομη γλυπτική φόρμα. Τα δαχτυλίδια-μοντέλα διογκώνονται τόσο όσο οι διαστάσεις τους να πληρώσουν το χώρο με την ιστορίας τους. Ορείχαλκος και σίδερο σφυρηλατούνται στο χέρι, στρεβλώνονται, πλάθονται, οι λεπτομέρειές τους συναρμολογούνται κι έπειτα λειαίνονται, σκαλίζονται, χαράσσονται, επινικελώνονται, γαλβανίζονται και τέλος κάποια απ’ αυτά δένονται με ημιπολύτιμες πέτρες. Ισορροπώντας όρθιες στο έδαφος ή πεσμένες κάτω η μια πάνω στην άλλη, οι κυκλικές τους φόρμες μαρτυρούν ευθέως την καταγωγή τους και επαναπροσδιορίζουν τις σχέσεις ένωσης και δέσμευσης σε μια νέα κλίμακα.

Η κολυμβήτρια

Η πρώτη ανθρώπινη φιγούρα στο έργο της Λίτη εμφανίζεται το 2000. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι το πρώτο ανθρώπινο ον αναδύεται από το νερό. Η εξαγνιστική ιδιότητα της εμβάπτισης στο νερό είναι γνωστή από παρεμφερείς χρήσεις σε όλους τους πολιτισμούς, σε όλους τους τόπους και σε όλους τους χρόνους. Η εμβάπτιση είναι παγκοσμίως το πρώτο τελετουργικό μυστήριο των μεγάλων φάσεων της ζωής του ανθρώπου: της γέννησης, της εφηβείας, του θανάτου. Ο πολύβουος κόσμος των γήινων μαγικών βιότοπων δίνει τη θέση του σε ένα γαλήνιο παράκτιο τοπίο. Μια επιγαλβανωμένη μεταλλική εφηβική μορφή-κολυμβήτρια, με μαγιό πλεγμένο από εκατοντάδες ψηφίδες γαλάζιου γυαλιού, κολυμπά αμέριμνη δίπλα σε ένα υπερφυσικών διαστάσεων οστρακοειδές. Το μεταλλικό ελικοειδές όστρακο με τις αγκάθινες προεξοχές, ντυμένο με ασημόγκριζες επισμαλτωμένες ψηφίδες είναι ριγμένο στον πυθμένα και υψώνει την αιχμηρή του απόληξη προς την επιφάνεια. Η κατακόρυφη ανάπτυξη του γλυπτικού του όγκου δρα ως στοιχείο ενεργητικό-αρσενικό και εξισορροπείται από την οριζοντίως αιωρούμενη φόρμα που αποτελεί το παθητικό-θηλυκό του αντίβαρο.

Η συμφιλίωση

Η εν εξελίξει δουλειά της Λίτη είναι μια καινούρια εικόνα της αδιάλειπτης συνομιλίας με τη φύση. Γνωστά στοιχεία-σύμβολα του εικαστικού της λεξιλογίου επανεμφανίζονται σε νέες γλυπτικές διατυπώσεις. Σ’ αυτή την ενότητα κυρίαρχο ρόλο έχει η ανθρώπινη φιγούρα. Μετά την εξαγνιστική του εμβάπτιση το ανθρώπινο ον τοποθετείται στη γη, σ’ έναν ονειρικό κήπο, και συμμετέχει ενεργά στις λειτουργίες του φυσικού κόσμου.

Ο κήπος είναι σπαρμένος με μεταλλικά φύλλα που χρησιμεύουν ως βάσεις σε ένα πλήθος δαχτυλιδιών που το κάθε ένα έχει να διηγηθεί μια διαφορετική ιστορία.  Ανάμεσά τους ορθώνεται μια γυναικεία μορφή. Η μορφή δανείζεται τα χαρακτηριστικά της ίδιας της γλύπτριας, φορά ένα διάτρητο φόρεμα κι έχει γαντζωμένο στο κεφάλι ένα σκαθάρι. Κρατά στο ύψος των γοφών ένα δεντράκι από ανοξείδωτο μέταλλο που παιχνιδίζει με το φως. Με το φύλλωμά του να αναπτύσσεται κατακόρυφα και τις ρίζες του μετέωρες να στριφογυρίζουν και να πλέκονται σε δαχτυλίδια, μοιάζει να γειώνεται και να τροφοδοτείται μέσω της μορφής που το φέρει.

Το σύμπλεγμα άνθρωπος-δένδρο, πλασμένο από το ίδιο το μεταλλικό υλικό, εναρμονίζεται πλήρως με τον περιβάλλοντα παραδεισένιο κήπο και γίνεται αναπόσπαστο στοιχείο τόσο της γλυπτικής όσο και της συμβολικής αυτοτέλειάς του. Η συμφιλίωση του είδους με τη φύση; Πέρα από την άμεση συγκίνηση, ο θεατής εισπράττει και ένα αισιόδοξο μήνυμα.

Δρ Κατερίνα Περπινιώτη-Αγκαζίρ
Ιστορικός Τέχνης

* Από τον κατάλογο της έκθεσης της Αφροδίτης Λίτη «Kατάδυση στο βασίλειο της αθωότητας», Κέντρο Εικαστικών Τεχνών «Γ. Καρύδης» Δήμου Φιλοθέης, Φιλοθέη, 2004.