Η εμμονή της μνήμης

Ο Robert A. McCabe είναι ένας σύγχρονος περιηγητής˙ συνεχίζει, στους σύγχρονους καιρούς, την παλαιά παράδοση των ξένων περιηγητών στη χώρα μας. Επηρεασμένος από τις κλασικές του σπουδές του στο Πανεπιστήμιο Princeton και τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, συγκρότησε ένα φωτογραφικό αρχείο της Ελλάδας, με αφετηρία την μεταπολεμική και μετεμφυλιακή δεκαετία 1950-1960. Με την απόσταση του αλλοδαπού και την εγγύτητα του φιλέλληνα, κατέγραψε εν είδει προσωπικού φωτογραφικού ημερολογίου την Ελλάδα, τον τόπο και τους ανθρώπους, καλύπτοντας ένα πλήρες θεματικό φάσμα: πορτραίτα, σκηνές της καθημερινής ζωής, κτίσματα, τοπία.

Η έκθεση εστιάζεται στις φωτογραφίες γύρω από την θάλασσα, ένα κεντρικό στοιχείο της ελληνικής ταυτότητας. Οι φωτογραφίες αυτές μπορούν να χωριστούν σε υποενότητες: θαλασσινά τοπία˙ «πορτραίτα» σκαφών˙ στιγμιότυπα από την καθημερινότητα, απλή ή σύνθετη, χαλαρωτική ή πιεστική. Η προσέγγιση του φωτογράφου είναι καθαρά ανθρωποκεντρική˙ τον ενδιαφέρουν οι άνθρωποι και η ζωή τους, όπως την ορίζει η σχέση τους με την θάλασσα˙ οι φωτογραφίες απεικονίζουν την επιβίωση μετά από την καταστροφική δεκαετία του 1940, αλλά και τον μόχθο, τον σκληρό αγώνα για τη συνέχεια της ζωής. Το Αιγαίο, ανέκαθεν καθοριστικό στοιχείο της ελληνικής φύσης, έρχεται και επανέρχεται στο επίκεντρο της Ιστορίας, όπως άλλωστε συμβαίνει και σήμερα. Τα γνώριμα ελληνικά νερά, με το ιστορικό και πολιτισμικό τους βάθος, δημιουργούν απαντοχές, πλαισιώνουν, προστατεύουν, εξασφαλίζουν.

Ως Αμερικανός, ο McCabe έρχεται από έναν διαφορετικό πολιτισμό. Εντούτοις, η φωτογραφική του προσέγγιση ποτέ δεν ολισθαίνει στο φολκλόρ ή τον «οριενταλισμό»˙ αντιμετωπίζει το ελληνικό φωτογραφικό αντικείμενο με πολιτισμική ισοτιμία. Τα θέματα αποτυπώνουν την ερειπωμένη Ελλάδα του 1950, την φτώχεια, τις δυσκολίες, την ασταμάτητη προσπάθεια για παλινόρθωση. Ο φωτογράφος δεν αποδίδει τα θέματα αυτά συγκινησιακά ή με στερεότυπα. Αναζητεί την πνευματική ουσία, ό,τι βρίσκεται κάτω από το προφανές, χωρίς, όμως, να υποπίπτει σε μια ρομαντική θεώρηση της ανέχειας. Τα πρόσωπα έχουν αξιοπρέπεια, συχνά ποζάρουν μετωπικά στο κέντρο της φωτογραφίας, κοιτούν κατάματα τον φωτογράφο και, κατ’ επέκταση, τον θεατή. Έτσι, ανάμεσα στο υποκείμενο και τον φωτογράφο/θεατή δημιουργείται μία σχέση ισότητας. Η ένταση την οποία εκπέμπουν οι ασπρόμαυρες φωτογραφίες προβάλλει λειτουργικά τα υποκείμενα και τους προσδίδει κλασικότητα. Η προσεκτική επιλεκτική ιδιαιτερότητα της φωτογραφικής οπτικής καθιστά τις φωτογραφίες αυτές διαχρονικές, δηλαδή πάντα επίκαιρες.

Οι φωτογραφίες επιδέχονται πολλές αναγνώσεις, όπως συμβαίνει συνήθως με τα εμβληματικά έργα. Εκτός από τον αναμφισβήτητο χαρακτήρα τους ως ντοκουμέντα, οι φωτογραφίες του McCabe είναι, κατ’ αρχήν, καλλιτεχνικές δημιουργίες – με αυτή τους την ιδιότητα, άλλωστε, παρουσιάζονται στην γκαλερί Citronne. Χαρακτηρίζονται από ρεαλισμό, αλλά και μια σπάνια αισθητική ποιότητα. Εντάσσονται στη μακρά διεθνή παράδοση της μαυρόασπρης φωτογραφίας, η οποία κυριάρχησε και εξελίχθηκε το πρώτο ήμισυ του 20ου αιώνα.

Οι φωτογραφίες κρίνονται από τη μοναδικότητα της στιγμής την οποία καταγράφουν. Η επιλογή της ανάγεται στο ένστικτο του καλλιτέχνη. Ο McCabe είναι φωτογράφος με οξεία οπτική αντίληψη. Η αισθητική σημασία των φωτογραφιών του οφείλεται στην ικανότητα και την ευαισθησία του να διακρίνει την κομβική στιγμή, το κλάσμα του δευτερολέπτου˙ πότε, δηλαδή, πρέπει να πατήσει το κουμπί της φωτογραφικής μηχανής ώστε, αποτυπώνοντας την συγκεκριμένη διάταξη των μορφών, να προσδώσει στο γεγονός την κατάλληλη έκφραση. Για τον McCabe ένα απειροελάχιστο αντικείμενο και μια αμελητέα ανθρώπινη λεπτομέρεια μπορούν να καταστούν ένα σπουδαίο θέμα.

Το φωτογραφικό έργο-προσωπικό ημερολόγιο του McCabe στο σύνολό του δεν ορίζεται ως μια αντικειμενική καταγραφή, ένα σύνηθες φωτογραφικό «ντοκουμέντο». Πρόκειται για εικόνες με έντονη εικαστική υπόσταση, κάτοπτρα μιας εποχής καθοριστικής για την Ελλάδα και τους ανθρώπους της. Σήμερα, η αισθητική πραγματικότητα των φωτογραφιών αυτών, η θάλασσα, τα καΐκια και οι άνθρωποι, λειτουργεί ως ζώσα εμμονική μνήμη.

Τατιάνα Σπινάρη-Πολλάλη 
Δρ της Ιστορίας της Τέχνης – Διευθύντρια της Γκαλερί Citronne
15 Μαρτίου 2016

* Από τον κατάλογο της έκθεσης του Robert McCabe «Αιγαιοπελαγίτικα Καΐκια, 1954-64», Γκαλερί Citronne, Πόρος, 2016.