Ο θρίαμβος της αισθησιακής ζωγραφικής

Όταν αντικρύζει κανείς το έργον του Γιάννη Τσαρούχη, έχει αμέσως την εντύπωση ότι βλέπει αυτό που ονομάζουμε ελληνική ζωγραφική, περισσότερο παρά σε οποιαδήποτε θεώρηση έργων άλλων Ελλήνων ζωγράφων, με μοναδική εξαίρεση το έργον του Θεόφιλου Χατζημιχαήλ.

Είναι αλήθεια καταπληκτική η «ελληνικότης» του έργου του Τσαρούχη. Θα ήτο όμως λάθος να τοποθετήσουμε τον καλλιτέχνην αυτόν σε βάθρο αποκλειστικά εθνικό, και να αξιολογήσουμε την τέχνη του με τα κριτήρια της σχετικότητας, τα εκτεινόμενα στον χώρο που περιλαμβάνεται συνήθως μόνο στα πλαίσια της ελληνικής ζωγραφικής. Διότι ο Τσαρούχης δεν είναι ένας ζωγράφος, που μόνο στη χώρα του μπορεί να θεωρηθεί ως ξεχωριστός, μα ένας από τους λίγους Έλληνας, που έχει να παρουσιάση τάλαντον, τοιαύτης εντάσεως, ποιότητος και πρωτοτυπίας, που ασφαλώς θα έπρεπε να τον είχαμε κατατάξει από ενωρίς στην πλειάδα εκείνη των τηλαυγών ζωγραφικών αστέρων, που με εξαίσιαν λαμπρότητα φωτίζουν το παγκόσμιον στερέωμα της τέχνης και αναγνωρίζονται παντού ως άστρα πρώτου μεγέθους.

Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία που μπορεί κανείς να διακρίνει αμέσως και πριν από πολλές άλλες ιδιομορφίες της τέχνης του, είναι η αλήθεια εκάστης παραστάσεως στα έργα του. Σπανίως βλέπει ο μύστης της ζωγραφικής τόσην αλήθειαν, από την οποία μάλιστα να λείπει σε τέτοιο βαθμό η ρητορική, ο στόμφος ή η μελοδραματική έμφασις. Η αλήθεια στα έργα του Τσαρούχη, είναι απόλυτα αντικειμενική και οργανική έστω και αν η συγκίνησις που τον ωθεί στην προβολή της, είναι πάντοτε βαθύτατα υποκειμενική. Είναι μια λαγαρή αλήθεια, εκρηκτική, κεραυνοβόλος, μια αλήθεια ολόστομη και τόσον πλήρης, τόσον ανεπηρέαστη από οιονδήποτε δογματικόν στοιχείον, από αρχάς σχολών, ή από κατηγορικάς επιταγάςτης ηθικής ή της αισθητικής, που νομίζει κανείς ότι και τα πιο «ντυμένα» είδωλα στην ζωγραφική αυτού του καλλιτέχνη, είναι, πάντα, τελείως γυμνά. Μια αλήθεια, όχι βραδυφλεγής της σκέψεως, ή της εγκεφαλικής επεξεργασίας, αλλά μια αλήθεια εναργέστατα άμεσος και αποκαλυπτική, που απορρέει, κατά τον πλέον αδιάβλητον τρόπον, από την δύναμιν και την έντασιν των αείποτε εν εγρηγόρσει τελουσών αισθήσεων του ζωγράφου, διά να καταλήξει εις την γοητείαν εκείνην, που παραμένει πάντοτε τελείως ξένη προς κάθε μούχρωμα ή ρομαντισμόν, προς κάθε υπονοούμενον, προς κάθε φενάκην.

Ένα άλλο στοιχείον άκρως χαρακτηριστικόν και θα προσθέσω βαθύτατα συγκλονιστικόν στο έργον του Τσαρούχη, είναι η σφύζουσα ηδονικότης των χρωμάτων. Θα έλεγα μάλιστα, ότι υπάρχει μέσα στον καλλιτέχνη a priori ως ηδονή – τουτέστιν και πριν χυθεί το χρώμα επάνω στον μουσαμά, και πριν πάρει την πλαστική του μορφή, στο τελειωμένο έργο. Πάλλεται και δονείται σαν να εκπέμπεται από ισχυρόν πομπόν μεγάλης εμβέλειας, και εκτοξεύεται και ακτινοβολεί με τόσης λαμπρότητα και καταπληκτικήν δύναμιν, που ημπορεί να προκαλέσει και πριν γίνει ακόμη εικών, και ως σκέτη ύλη ακόμη, ισχυροτάτους κραδασμούς των αισθήσεων. Όσον όμως και αν είναι ηδονικόν στοιχείον, εις όλα του τα συστατικά του το χρώμα του Τσαρούχη, περιέχει εν τω άμα, μίαν πνευματικότητα και θα έλεγα και μίαν πτητικότητα λυρικήν, που δεν ευρίσκει κανείς πάντοτε εις τους γνησίους, όσον ο καλλιτέχνης αυτός, αισθησιακούς ζωγράφους. Και τούτο αποτελεί εν επί πλέον θεμελιώδες γνώρισμα του Τσαρούχη και υπάρχει εις τα έργα του τόσον πολύ, ώστε, και εκεί ακόμη που θα απέκλειε κανείς την δυνατότητα να υπάρξει πνευματικότης, να την ευρίσκει εν τούτοις, πάντοτε, ο φίλος της ζωγραφικής του, συνυφασμένην με την σφύζουσα ηδονικότητα των χρωμάτων του, εις μίαν ενότητα τόσον μεγάλην, ώστε ύλη και πνεύμα, χρώμα και ηδονή, ν’ αποτελούν, εν τέλει, εις το έργον του Τσαρούχη, εν ενιαίον και αδιαίρετον στοιχείον, κεφαλαιώδες και πρωταρχικόν.

Τρίτον γνώρισμα χαρακτηριστικόν της τέχνης του Τσαρούχη, είναι η τελεία αρμονία των χρωμάτων του. Θα μπορούσε να πει κανείς, ότι η πλήρης αρμονία, είναι μία ανάγκη επιτακτική, όχι τόσον της διανοίας του, όσον της ιδιοσυγκρασίας του, ένας όρος sine qua non των ορμεμφύτων του, στην ολοκλήρωσι του έργου του. Άνευ αυτής της πληρότητος, δεν θα μπορούσε ο Τσαρούχης να ικανοποιηθεί, και εάν ακόμη, από πάσης άλλης απόψεως, οι πίνακές του ήσαν για πολλούς άλλους ζωγράφους και φίλους της ζωγραφικής, έργα λαμπρά και ωραία.

Μορφολογικώς, το έργον του Γιάννη Τσαρούχη, έχει ως έδαφος την καθημερινότητα. Επ’ αυτής στηρίζεται και αναπτύσσεται. Αλλά ποια είναι αυτή η καθημερινότης; Βεβαίως όχι η καθημερινή ανιαρά banalité. Ούτε η τυποποιημένη και κολακεύουσα πάσαν ηθογραφική πεζότης, ή η ψευδοποιητικότης των ανεδαφικών γραφικοτήτων. Η καθημερινότης στο έργον του Τσαρούχη, είναι ένα φαινόμενον λειτουργίας φυσικής, οργανικής, που συνιστάται εξ ίσου στον απλούστατο άνθρωπο, όσο και στους διαλεκτικούς και επιφανείς. Είναι ο πηλός από τον οποίον πλάθονται τα ταπεινότερα μικροαντικείμενα και τα πιο μεγαλειώδη και αριστοτεχνικά γλυπτά, ένα είδος υλικού εμπνεύσεως και δημιουργίας, που υπάρχει παντού για τον ζωγράφο, όπως και για τον φωτογράφο, φθάνει να αξιοποιεί ο ζωγράφος ή ο φωτογράφος, μέσα από την μάζα των ορατών στοιχείων, σε συγκεκριμένην εικόνα το υλικό αυτό, κατά τρόπον που να αποτελεί, εν τέλει, και άσχετα ακόμη από το θέμα, έναν κόσμο αυτόνομο και πλήρη. Στην ζωγραφική του Τσαρούχη δεν υπάρχει τίποτε που να είναι γι’αυτόν στόχος ή επιδίωξις σκέτου ρεαλισμού, αστικού ή προλεταριακού, ή νατουραλιστική σκηνοθεσία. Ποτέ. Τουναντίον, από το ίδιο υλικό, από το οποίον άλλοι κατασκευάζουν στεγνές μορφές ή ευτελή στολίδια, που δεν ξεπερνούν ποτέ το συμβατικό περίγραμμά των, ο Γιάννης Τσαρούχης ενορχηστρώνει χρωματικές συμφωνίες, που αποκορυφώνονται σε μικρές ή τεράστιες αυνθέσεις, οι οποίες έχουν τη συνταρακτικήν υποβλητικότητα των ορατορίων και την στιλπνήν γοητείαν των μύθων της προσωπικής μυθολογίας του ζωγράφου· όλα αυτά μέσα στην πιο εκθαμβωτικήν φωτοχυσίαν της πλήρους μεσημβρίας, όλα αυτά μέσα στην δόξα του πιο οργιαστικού ελληνικού φωτός.

Ιδού γιατί οι πίνακες του Τσαρούχη, οι εκ πρώτης όψεως τόσον ρεαλιστικοί, αποτελούν, εν τέλει, μέσα από την πιο άμεση καθημερινότητά των, ουχί απλήν αντιγραφήν της φύσεως ή των ανθρώπων, μα επιτεύγματα κλασικά, που ισοδυναμούν με τέλεσιν μυστηρίων, εις τα οποία συνυφαίνεται με την πλέον ζωηράν αισθησιακήν διέγερσιν, και η πνευματική έξαρσις και ενάργεια μιας διανοίας ενσυνειδήτου και ισχυράς, πέραν πάσης καλλιτεχνικής φιλολογίας, πέραν παντός είδους κρυφοψιθυρισμένων «μούπες-σούπα» των σκοτεινών παρασκηνίων της κριτικής και αισθητικής.

Ανδρέας Εμπειρίκος

* Από το περιοδικό «Ζυγός», τχ. 72-75, Νοέμβριος 1961-Φεβρουάριος 1962, σελ. 11-12.